Πέρα από την πρόσβαση στα δεδομένα: ποιος ωφελείται πραγματικά;
Η Data Union Strategy της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σηματοδοτεί μια φιλόδοξη προσπάθεια ενίσχυσης της ευρωπαϊκής οικονομίας δεδομένων, απλοποίησης του ρυθμιστικού πλαισίου και ενίσχυσης της διεθνούς παρουσίας της ΕΕ στον χώρο των παγκόσμιων ροών δεδομένων. Η στρατηγική δίνει έμφαση στην αύξηση της διαθεσιμότητας δεδομένων για την ανάπτυξη Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και στην ολοκλήρωση μιας ενιαίας αγοράς δεδομένων που θα ενισχύσει επιχειρήσεις, ερευνητές και καταναλωτές.
Ωστόσο, από την οπτική του MyData και των προτάσεων της ΕΕΛΛΑΚ, η Data Union Strategy παραμένει ατελής. Εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στη βιομηχανική καινοτομία και στον ανταγωνισμό με ΗΠΑ και Κίνα, χωρίς να ενσωματώνει επαρκώς θεσμικές εγγυήσεις για την αυτοδιάθεση των ανθρώπων πάνω στα δεδομένα τους, την ενδυνάμωση συλλογικών σχημάτων και την αποφυγή νέων κέντρων ισχύος στους μεσάζοντες δεδομένων. Η έλλειψη αυτών των στοιχείων κινδυνεύει να παράγει μια «ενιαία αγορά δεδομένων» που λειτουργεί με πιο σύγχρονους μηχανισμούς, αλλά όχι με πιο δημοκρατικούς κανόνες.
Η πρόκληση των data spaces: ανάπτυξη χωρίς ανθρωποκεντρική διακυβέρνηση
Η στρατηγική εξαγγέλλει επενδύσεις σε ευρωπαϊκά data spaces και στη δημιουργία «data labs» που θα συγκεντρώνουν δημόσια και ιδιωτικά δεδομένα για εκπαίδευση συστημάτων ΤΝ. Στόχος είναι περισσότερα διαθέσιμα σύνολα δεδομένων, λιγότερα εμπόδια και γρήγορη ανάπτυξη. Αυτή η προσέγγιση είναι σημαντική, αλλά αναδεικνύει ένα βασικό κενό: τα data spaces παραμένουν κυρίως τεχνοκρατικά οικοσυστήματα, όπου ο ανθρώπινος παράγοντας και οι συλλογικοί φορείς εκπροσώπησης δεν έχουν ουσιαστικό ρόλο.
Η οπτική MyData υπογραμμίζει ότι οι χώροι δεδομένων πρέπει να ενσωματώνουν εξ αρχής:
- ανθρώπινα δικαιώματα όπως η πρόσβαση, η φορητότητα και η κοινοχρησία
- πρακτικούς μηχανισμούς συγκατάθεσης
- διαφάνεια και λογοδοσία
- ενδιάμεσους φορείς εμπιστοσύνης, όπως οι MyData Operators, οι οποίοι εκπροσωπούν το άτομο μέσα σε τέτοια οικοσυστήματα.
Χωρίς αυτά, οι χώροι δεδομένων μπορεί να μετατραπούν σε κλειστά οικοσυστήματα που λειτουργούν κυρίως υπέρ μεγάλων παρόχων δεδομένων και όχι υπέρ των πολιτών.
Data cooperatives και data unions: η χαμένη κοινωνική διάσταση της στρατηγικής
Η Data Union Strategy παρουσιάζεται ως στρατηγική ενίσχυσης της «Ενωμένης Αγοράς Δεδομένων». Ωστόσο, η έννοια της «ένωσης» εδώ αναφέρεται στα κράτη μέλη, όχι στους πολίτες. Το MyData και η ΕΕΛΛΑΚ τονίζουν ότι μια σύγχρονη οικονομία δεδομένων χρειάζεται επίσης:
- data cooperatives, όπου μέλη συνδιαχειρίζονται τα δεδομένα τους και συναποφασίζουν για οφέλη
- data unions, που λειτουργούν όπως τα συνδικάτα: συλλογική διαπραγμάτευση για δίκαιους όρους χρήσης, αποζημίωσης και προστασίας
- σχήματα συλλογικής πρόσβασης σε δεδομένα εργαζομένων και καταναλωτών, απαραίτητα για διαφάνεια απέναντι σε αλγορίθμους.
Τέτοιες δομές είναι κρίσιμες στην εποχή της αλγοριθμικής διοίκησης, όπου τα δεδομένα χρησιμοποιούνται για αξιολογήσεις, τιμολόγηση, αποκλεισμούς, προσλήψεις και απολύσεις. Η Data Union Strategy παραλείπει αυτή τη διάσταση, αντιμετωπίζοντας τα δεδομένα σχεδόν αποκλειστικά ως οικονομικό πόρο και όχι ως κοινωνικό δικαίωμα.
Απλοποίηση κανόνων ή περιορισμός προστασίας;
Η στρατηγική συνοδεύεται από πρωτοβουλίες για «streamlining» των κανόνων: απλούστευση του Data Act, μοντέλα συμβάσεων, νομική βοήθεια στις επιχειρήσεις. Αυτό είναι χρήσιμο για τις ΜΜΕ, αλλά δημιουργεί δύο κρίσιμα ζητήματα:
- Η υπερβολική απλοποίηση μπορεί να αποδυναμώσει τις εγγυήσεις για τα υποκείμενα των δεδομένων.
- Τα εργαλεία συμμόρφωσης σχεδιάζονται κυρίως για επιχειρήσεις· όχι για άτομα, συνεταιρισμούς ή σχήματα συλλογικής δράσης που χρειάζονται ισχυρότερη υποστήριξη.
Η απλοποίηση πρέπει να συνοδεύεται από ενίσχυση μηχανισμών αυτοδιάθεσης δεδομένων, όχι υποκατάστασή τους με πιο ευέλικτα αλλά αδιαφανή μοντέλα διαχείρισης.
Η ευρωπαϊκή κυριαρχία δεν αρκεί: απαιτείται και δημοκρατική κυριαρχία
Η Data Union Strategy υπερασπίζεται την ευρωπαϊκή κυριαρχία στις ροές δεδομένων μέσω νέων εργαλείων, όπως οδηγίες για «fair treatment» ευρωπαϊκών δεδομένων στο εξωτερικό και μηχανισμούς ενάντια στο data localisation. Αυτά είναι θετικά βήματα, αλλά πρέπει να συνοδευτούν από αντίστοιχες εσωτερικές εγγυήσεις.
Η κυριαρχία της Ευρώπης στις ροές δεδομένων δεν έχει νόημα αν συνοδεύεται από:
- αδύναμη συμμετοχή πολιτών
- συγκέντρωση ισχύος στους μεσάζοντες δεδομένων
- περιορισμένη διαφάνεια
- απουσία δημοκρατικών διαδικασιών στη διακυβέρνηση.
Το MyData προτείνει μια διευρυμένη προσέγγιση: όχι μόνο ευρωπαϊκή κυριαρχία, αλλά και δημοκρατική κυριαρχία στα δεδομένα.
Η Data Union Strategy χρειάζεται το MyData για να γίνει πραγματικά ευρωπαϊκή
Η Data Union Strategy ανοίγει δρόμο για ισχυρή ευρωπαϊκή αγορά δεδομένων και καλύτερο οικοσύστημα ΤΝ. Όμως, χωρίς ανθρωποκεντρική θεμελίωση, μπορεί να μείνει ένα βιομηχανικό εγχείρημα που ωφελεί κυρίως τις μεγάλες εταιρείες.
Οι προτάσεις MyData και ΕΕΛΛΑΚ δείχνουν πώς η Ευρώπη μπορεί να κάνει το αποφασιστικό βήμα:
- από την αγορά δεδομένων στη δημοκρατία των δεδομένων
- από την ατομική συναίνεση στη συλλογική ενδυνάμωση
- από τα κλειστά οικοσυστήματα σε διαφανείς, συμμετοχικές υποδομές
- από την τεχνολογική κυριαρχία στη δημοκρατική κυριαρχία
Μόνο τότε η ευρωπαϊκή στρατηγική δεδομένων θα μπορεί να υπηρετεί όχι μόνο την καινοτομία, αλλά και την κοινωνική πρόοδο, τα θεμελιώδη δικαιώματα και τη συλλογική αυτοδιάθεση των ανθρώπων.
—
Πηγές άρθρου:
1. Data Union Strategy digital-strategy.ec.europa.eu
2. Από τα δεδομένα ως πρώτη ύλη στα δεδομένα ως δικαίωμα mydata.ellak.gr